در سنین بین 20 تا 60 سالگی که هنوز اختلالات چشمی وابسته به سن مانند کاتاراکت و گلوکوم شیوع بالایی ندارند، تغییرات چشمی وابسته به دیابت مهم‌ترین عامل از دست رفتن بینایی می‌باشد.

بیماری دیابت شایع‌ترین بیماری مزمن در جهان بوده که در همه نژادها دیده می‎شود. بروز و شيوع این بيماری در اکثر جوامع به‌خصوص کشورهای در حال توسعه، رو به افزايش است. طی دهه‏های اخير مطالعات همه‌گيرشناختی (اپيدميولوژيک) متعددی درباره دیابت در کشور ايران انجام شده که بر اساس این پژوهش‌ها جمعيت مبتلایان دیابت در ايران بيش از 5/1 ميليون نفر برآورد شده است. نتايج این بررسی‌ها نشان می‌دهد شيوع بیماری در شهر‌های تهران و اصفهان حدود 7% تا 8% است. در برخی شهرهای کشور شيوع دیابت از اين ميزان نيز بالاتر مي‏باشد، به-طور مثال در شهر يزد و در بندر بوشهر شيوع دیابت به‌ترتيب 3/16 و 6/13 درصد برآورد شده است. این بیماری در مناطق روستايی کشور شيوع پايين‏تری دارد.

دیابت به گروهي از بيماري‌هاي متابوليك اطلاق می‎شود كه به علت وجود نقايصي در ترشح انسولين، عملكرد آن و یا مجموعه‌ای از هر دو، باعث افزایش قندخون می‌گردند. هورمون انسولین مسؤل کنترل و تنظیم مقدار قندخون می‌باشد. بالا بودن طولانی مدت قندخون باعث عملكرد نامناسب و نارسايي اندام‌هاي مختلف از جمله چشم‌ها، كليه‌ها، اعصاب و قلب و عروق می‎شود.

بیماری دیابت به دو دسته تقسیم می‎شود: دیابت نوع 1 که معمولاً قبل از 30 سالگی بروز کرده و افراد مبتلا، وابسته به تزریق انسولین می‌باشند. دیابت نوع 2 معمولاً در سنین بالاتر بروز کرده و سابقه خانوادگی در ایجاد آن نقش مهمی دارد. اولین قدم درمانی در دیابت نوع 2 داروهای خوراکی پایین‌آورنده قند‌خون است.

آثار مخرب دیابت در نوع 1 شایع‌تر است. 99٪ بیماران با دیابت نوع 1 بعد از گذشت 20 سال از شروع بیماری، مبتلا به علایم چشمی هستند در حالی که در همین بازه زمانی فقط 60% از مبتلایان به دیابت نوع 2 اختلالات چشمی پیدا می‌کنند. تقریبا 4% از مبتلایان دیابت نوع 1 و 5/1% از مبتلایان نوع 2 در نهایت در اثر این بیماری نابینا می‌شوند.

تغییرات چشمی دیابت در دو گروه اصلی طبقه‌بندی می‌شوند: تغییرات پرولیفراتیو و غیر‌پرولیفراتیو. پیشرفت اختلالات چشمی در دیابت از یک الگوی مشخص پیروی می‌کند. در ابتدا به دلیل اثر قند‌خون بالا روی جدار عروق، رگ‌ها دچار آسیب شده و خون و سرم از داخل رگ به فضای شبکیه وارد می‎شود. در مرحله بعد خونریزی، تورم و انسداد عروق ایجاد می‌گردد. به مجموعه این تغییرات مرحله غیرپرولیفراتیو گفته می‎شود (تصویر 1).

اگر قندخون بیمار به خوبی کنترل نشود بیماری پیشرفت کرده و تغییرات پرولیفراتیو ایجاد می‎شود. در این مرحله به علت اکسیژن‌رسانی نامناسب برخی از سلول‌های شبکیه، ماده‌ای از این سلول‌ها ترشح می‎شود که باعث ساخته شدن رگ‌های جدید می‌گردد. این عروق معمولاً ساختار نامناسبی داشته و باعث خونریزی و ایجاد کشش روی شبکیه می‌شوند. به این مرحله تغییرات پرولیفراتیو گفته می‎شود (تصویر 24-2).

ادم یا ورم ماکولا

عارضه مهم دیگر قند خون بالا ورم ماکولا است. ادم ماکولا شایع‌ترین علت کاهش بینایی در این بیماران می‌باشد. در این حالت به علت اختلالات موجود در جدار عروق خونی ثانویه به دیابت، پروتئین و چربی از داخل رگ‌های خونی وارد فضای شبکیه شده و باعث تورم و ضخیم شدن ماکولا می‌گردند. در معاینه چشم‌پزشکی در شبکیه این بیماران، ضخیم شدگی ماکولا و رسوبات زرد رنگ دیده می‎شود (تصویر 3).

درمان عوارض چشمی دیابت

بسته به میزان دید و مرحله بیماری، درمان متفاوت است. در مرحله تغییرات غیر‌پرولیفراتیو نیاز به درمان چشمی وجود ندارد. اما این بیماران باید با جدیت قند‌ خونشان را کنترل نمایند. داروهای خوراکی کاهنده قند‌خون و یا انسولین تزریقی، بهترین درمان در این مرحله هستند. به این بیماران توصیه می‎شود تا فعالیت ورزشی منظم داشته و تا حد امکان پیاده‌روی نمایند.

بعد از ایجاد عروق خونی بدشکل در مرحله پرولیفراتیو، درمان با لیزر نواحی ایسکمیک انجام می‎شود. لیزردرمانی با از بین بردن سلول‌های مناطق آسیب‌دیده، منبع ترشح ماده نورگزا از بین برده و در نتیجه عروق بد شکل پس‌روی می‌کنند (تصویر 4). باید توجه داشت لیزردرمانی خود باعث کاهش حدت بینایی و کاهش دید حساسیت (کنتراست) می‎شود. همچنین به دلیل آسیب اعصاب داخل چشمی، اختلالات مردمک و حساسیت به نور نیز ایجاد می‌گردد.

برای درمان ادم ماکولا نیز از نوعی لیزر استفاده می‎شود. این درمان با هدف قرار دادن عروق زیر ماکولا، تورم آن را کاهش می‌دهد.

خونریزی داخل چشمی یکی از عوارضی است که مبتلایان به مرحله پرولیفراتیو تجربه می‌کنند. با بروز خونریزی دید فرد به شکل ناگهانی کم می‎شود. در این مرحله بیمار باید فعالیت‌های روزانه‌اش را محدود کرده و هنگام استراحت سر خود را بالاتر از بدن نگاه دارد. اگر شبکیه قابل رویت باشد می‌توان از لیزردرمانی استفاده کرد و در غیر این صورت پس از تزریق آوایتین و بعد از کاهش خونریزی، مبادرت به انجام لیزردرمانی می‎شود (تصویر 5).

یکی از درمان‌های نسبتاً جدید، تزریق داروی آواستین می‌باشد. این دارو با مهار ماده ترشح شده از بافت ایسکمیک شبکیه باعث پس‌روی عروق خونی بدشکل و کاهش تورم ماکولا می‎شود.

معاینات دوره‌ای

همه بیماران هنگام تشخیص دیابت باید توسط چشم‌پزشک معاینه شوند. بر اساس مرحله بیماری فواصل معاینات بعدی متغیر است. اگر هیچ تغییری در شبکیه دیده نشود بیماران باید سالانه ویزیت شوند. بعد از بروز تغییرات شبکیه طبق نظر چشم‌پزشک فواصل معاینه از هر 2 ماه تا هر 9 ماه متغیر است.