اشک به وسیله غده اشکی که در بالای کاسه چشم قرار گرفته تولید می‎شود. با هر بار پلک زدن، اشک توليد‌شده روي سطح چشم پخش شده و ميزان اضافه آن توسط سيستم تخليه‌کننده اشک از چشم خارج مي‌گردد و به داخل بيني مي‌ريزد. اگر گوشه داخلی چشم با دقت بررسی شود روی لبه هر کدام از پلک‌های پایینی و بالایی منفذ بسیار ریزی دیده می‎شود که محل ورود اشک به داخل سیستم تخلیه اشکی می‌باشد. مجرای ریزی این منفذ را به کیسه اشکی در گوشه داخلی چشم وصل می‌کند. اشکی که وارد کیسه اشکی شده از طریق مجرای بینی‌-اشکی (مجرای اشکی) به بینی تخلیه می‎شود. به همین دلیل است که ما در موقع گریه کردن دچار آب‌ریزش بینی می‌شویم. سیستم اشکی شامل غدد اشکی اصلی و کمکی، مجاری اشکی، کیسه اشکی و مجرای بینی-‌اشکی می‌باشد. معمولاً انسداد در قسمت‌هاي انتهايي اين مجرا ايجاد مي‌شود (تصویر 1).

اشک‌ریزش به دلیل افزایش تولید و یا اشکال در تخلیه اشک ایجاد می‎شود. علل افزايش توليد اشک از غدد اشکي عبارتند از: تحريک چشم ناشي از التهاب يا عفونت قرنيه، التهاب يا عفونت ملتحمه، التهاب يا عفونت پلک‌ها، خراش يا جسم خارجي قرنيه يا ملتحمه، ترشح اشک به علت تحريک مخاط بيني، ترشح احساساتي اشک (مثلا گریه کردن) و حتي ترشح رفلکسي اشک در افراد دچار خشکي چشم. کاهش خروج اشک از سيستم تخليه‌کننده به علت انسداد نسبي يا کامل آن بوده و در کودکان و بزرگسالان علت‌های زمينه‌اي و روش‌های درمان آن متفاوت است.

انسداد مجرای اشکی چیست؟

به انسداد مجرای باریکی که به طور طبیعی باعث تخلیه اشک از سطح چشم به داخل بینی شده، انسداد مجرای اشکی گفته می‎شود که می‌تواند اکتسابی و یا مادرزادی باشد. نوع اکتسابی آن در اثر عفونت رخ داده و منجر به فیبروز و انسداد مجاری اشکی می‎شود.

انسداد مادرزادی مجرای اشکی معمولاً بین 3 تا 12 هفتگی، به شکل اشک ‌ریزش مداوم از یک چشم و در موارد نادر از هر دو چشم بروز می‌کند. علت این انسداد باقی ماندن پرده‌ای در انتهای مجرای اشکی در سمت بینی است. به علت اینکه غدد اشکی در 2 هفته اول بعد از تولد اشک ترشح نمی‌کنند، نوزاد مبتلا به انسداد تا چند هفته اول بدون علامت است.

در کودکان انسداد مجرای اشکی عمدتاً به صورت مادرزای بوده و اکثراً خودبه‌خود و با ماساژ کیسه اشکی تا یک سالگی برطرف می‎شود. گاهی نیز شکستگی استخوان‌های بینی یا صورت می‌تواند باعث انسداد مکانیکی مجرای اشکی شود. انسداد طولانی‌مدت مجرای اشکی منجر به عفونت کیسه اشکی می‌گردد (تصاویر 2 و 3).

علایم انسداد مجرای اشکی

بیمارانی که دچار انسداد مجرای اشکی شده‌اند، معمولاً با شکایت اشک‌ریزش مدام یا گهگاهی و خروج چرک از گوشه داخلی چشم به چشم‌پزشک مراجعه می‌کنند. در این بیماران اشک چشم به طور مزمن و دایمی از گوشه چشم مبتلا به روی صورت سرریز می‎شود به شکلی که بیماران مجبورند حتی زمانی که در حال استراحت در خانه هستند، اشک چشم مبتلا را با دستمال خشک کنند. در موارد طول کشیده انسداد مجاری اشکی، گاهی عفونت و التهاب حاد کیسه اشکی رخ می‌دهد که به صورت تورم سفت و قرمز و بسیار دردناکی در گوشه داخلی چشم، بین چشم و بینی تظاهر می‌کند که نیاز به درمان فوری و گاهی بستری در بیمارستان دارد.

تشخیص بیماری

در بیماری که از اشک‌ریزش شکایت دارد، چشم‌پزشک با معاینه‌ی دقیق متوجه می‎شود که آیا این اشک‌ریزش به دلیل افزایش تولید اشک است یا اختلال در تخلیه آن از مجاری اشکی. با رد کردن علل افزایش تولید اشک با شرح حال دقیق (جسم خارجی، التهاب داخل و سطح چشم)، می‌توان روی مسیر خروجی اشک تمرکز کرد. فشار دادن روی کیسه اشکی در قسمت داخلی چشم، در صورت وجود انسداد سبب خروج مایع و چرک از منافذ اشکی می‎شود. می‌توان با رد کردن سرنگ مخصوص به داخل منافذ و تزریق مایع تلخ مزه از باز بودن مجاری اطمینان حاصل کرد. احساس تلخی در داخل دهان نشانگر باز بودن مجرا می‌باشد (تصاویر 4 و 5).

درمان انسداد مجرای اشکی

تا سن یک‌سالگی در صورت علایم خفیف عفونت و اشک‌ریزش، می‌توان با ماساژ کیسه اشکی بیمار را تحت نظر داشت. 30 درصد کودکان با انسداد مجرای اشکی متولد می¬شوند ولی بیش از 90% آنان تا یک سالگی بهبودی کامل پیدا می‌کنند.

انسداد مجراي اشکي فقط در سنين زير دو تا سه سال با ميل زدن (سونداژ) مجراي اشکي قابل درمان است (تصویر 6).

در سنين بالاتر سونداژ فقط جنبه تشخیصي داشته و به هيچ‌وجه براي درمان توصيه نمي‌شود. برای درمان انسداد مجرای اشکی در بزرگسالان، عمل جراحی داکريوسيستورينوستومي (DCR) انجام مي‌شود که طي آن مجراي اشکي به داخل بيني باز مي‌شود. روش جراحی به این صورت است که برای رسیدن به کیسه اشکی برش کوچکی در بین چشم و بینی، روی پوست قسمت بیرونی بینی داده می‎شود. سپس قطعه کوچکی از استخوان بین کیسه اشکی و بینی برداشته می‎شود. در این مرحله روی کیسه اشکی برش داده شده و لبه‌های برش به نحوی به مخاط داخلی بینی دوخته می‎شود که ارتباط مستقیمی بین کیسه اشکی و بینی برقرار شود. معمولاً طی این عمل، یک لوله سیلیکونی نیز به طورموقت (برای سه ماه) در مجرا جایگذاری می‎شود تا از انسداد مجدد مجرا پس از عمل جراحی جلوگیری کند. این لوله درد ندارد و برای بیمار مشکلی ایجاد نمی‌کند (تصویر 7).