علل مختلفی باعث خشکی چشم شده و در نتیجه بیمار با احساس ناراحتی‌ در چشم‌ها و اختلال بینایی مراجعه می‌نماید. در این بیماری غلظت لایه اشکی افزایش می‌یابد. طبق بررسی‌های انجام شده بیش از 30 درصد افراد از علایم خشکی چشم رنج می‌برند. اشک یک لایه 10 میکرونی است که تمام سطح خارجی چشم را می‌پوشاند. با توجه به اینکه نور قبل از ورود به چشم باید از این لایه عبور کند، عدم سلامت آن باعث کاهش کیفیت بینایی می‌گردد (تصویر 1).

جریان اشك باعث شستشو و بيرون راندن گرد و غبار از سطح چشم‌ها شده و آن را مرطوب نگاه می‌دارد (تصویر 2). همچنين اشک حاوی مواد مغذى، آنزيم‌ها و عوامل ايمنى بوده و براى سلامت چشم ضرورى است. کاهش یا فقدان مزمن اشک و همچنین کیفیت نامطلوب آن باعث خشکی چشم می‌شوند. این وضعیت به التهاب، تحریک و ناراحتی خفیف ولی دائمی بخش قدامی چشم می‌انجامد. التهاب ایجاد شده در نتیجه خشکی، هم باعث ایجاد علامت برای بیمار و هم باعث ادامه چرخه معیوب و تشدید خشکی در چشم‌ها می‎شود.

اشك از سه لايه تشكيل شده است. اين لايه‌ها از سطح به عمق عبارتند از: لايه چربى، لايه آبكى و لايه موكوسى. هر كدام از اين لايه‌ها نقش خاص خود را در سلامت بینایی ایفا می‌نمایند:

• لايه چربى كه خارجى‌ترين لايه اشك را تشكيل مى‌دهد توسط غدد ميبومين توليد شده و مانع تبخير سريع و جريان يافتن اشك مى‌گردد.
• بخش آبكى ميانى كه بیشتر ضخامت لایه اشكی را تشكيل مى‌دهد توسط غدد اشكى توليد مي‌شود.
• لایه موسین لایه داخلی اشك می‌باشد و توسط سلول‌هاى گابلت ملتحمه ساخته شده و به پخش يكسان لايه آبكى اشك بر روى سطح چشم كمك می‌نماید.

اختلال در هر يك از اين لايه‌ها منجر به خشكى چشم مى‌شود. همچنين ممكن است به دليل وضعيت غير طبيعى پلك‌ها و يا كيفيت نامناسب هر يك از لايه‌ها، تبخير اشك با سرعت بيشترى رخ دهد. گاهی اوقات خشکی چشم با شکایت اشک‌ریزش بیش از حد همراه می‎شود که علت آن تحریک غدد اشکی به دنبال التهاب حاصل از خشکی می‌باشد. با توجه به اینکه اشک ترشح شده کیفیت مناسبی ندارد علایم خشکی تشدید می‌گردد (تصویر 3).

تولید اشک در چشم به دو روش انجام می‎شود:

1. ترشح مداوم و ثابت اشک كه مسئول رطوبت طبيعى سطح چشم است.
2. ترشح اضافه اشک که به¬دنبال آزردگى سطحى و يا تحريك احساسى انجام می‎شود. ورود جسم خارجى در چشم و يا خشكى آن با ايجاد آزردگى در سطح چشم باعث اشك‌ريزش رفكسى می‎شوند.

علائم و نشانه‌ها

احساس جسم خارجى، خشکی، سوزش، کاهش دید گذرا (كه معمولاً با چند بار پلک زدن برطرف می‎شود)، ترشحات چسبنده گوشه‌هاى چشم و عدم تحمل لنز تماسى از علائم خشکی چشم هستند (تصویر 4). وجود این علائم همراه با یافته‌های دیگر در معاینه، اغلب منجر به تشخیص می‎شود

گاهى بيمار مبتلا به خشكى چشم از اشكريزش شكايت دارد. در این موارد خشكى چشم باعث آزردگى سطح چشم و تحريك بيش از حد ترشح جزء آبكى اشك شده و آبريزش ایجاد مى‌شود.

چه چيزى باعث خشكى چشم مى شود؟

تغييرات هورمونى از علل مهمى هستند كه باعث تغيير در ميزان توليد اشك و خشكى چشم می‎شوند. شایعترین علت خشکی چشم کاهش ترشح اشک به علت افزایش سن به خصوص در زنان بعد از سن يائسگى می‌باشد. بيمارى‌هايى كه غدد اشكى را درگير می‌نمایند (لوپوس و روماتوئيد آرتريت) نيز مى‌توانند باعث خشكى چشم گردند.

كاهش حس قرنيه مى‌تواند موجب كم شدن ترشح اشك شود، بنابراين در بيماران ديابتى و بيمارانى كه سابقه ابتلا به زوناى چشمى دارند توليد اشك ممكن است كاهش یابد. از طرفى استفاده طولانى از لنز‌هاى تماسى و جراحى‌هاى رفركتيو مانند ليزيك می‌توانند با آسيب اعصاب حسى قرنيه منجر به خشكى چشم شوند. البته خشکی چشم بدنبال لیزیک و یا سایر جراحی¬های رفرکتیو معمولاً گذرا بوده و پس از چند ماه برطرف می‌شود. گاهى خشكی ناشی از عوارض داروهایی از قبیل تركيبات آنتى‌هيستامين، داروهاى ضد افسردگى و ضد اضطراب، داروهاى كاهنده فشار خون، قرص‌هاى خواب‌آور، داروهای ضد پاركينسون و يا مسكن‌ها مى‌باشد. زندگى در مناطق گرم و خشك، بادخيز و پر گرد و غبار و همچنین استفاده از سيستم‌های حرارتى با ايجاد رطوبت ناكافى باعث تشديد علائم خشكى چشم می‎شوند.

كم شدن دفعات پلك زدن هنگام كار مداوم با كامپيوتر يا بیماری پاركينسون، باعث افزايش تبخير اشك و تشديد خشكى چشم مى‌گردد. در اين موارد بايد به بيمار توصيه شود به طور ارادى و به دفعات پلك بزند. التهاب غدد چربی لبه پلک نیز با ایجاد نقص در لایه چربی اشک و در نهایت تبخیر سریع اشک باعث خشکی می‎شود.

تشخيص

بررسى علائم و شكايات بيمار مبتلا به همراه معاینه توسط چشم‌پزشک تشخيص خشکی چشم را مطرح می‌نماید.

پزشک جهت تایید تشخیص بیماری، میزان اشک را اندازه‌گیری می‌کند (تصویر 5). برای این منظور کاغذ باریک مخصوصی زیر پلک قرار گرفته و بسته به میزان مرطوب شدن آن تشخیص قطعی می‎شود (تست شیرمر Schirmer).

جايگزين‌هاى اشك

انواع قطره‌هاى اشك مصنوعى توليد شده‌اند که به عنوان جایگزین اشک مورد استفاده قرار می‌گیرند (تصویر 6). اين قطره‌ها، تركيبى مشابه با اشك داشته و به مرطوب شدن سطح چشم كمك می‌نمایند. با توجه به وجود مواد نگهدارنده در بعضی از این قطره‌ها، تجویز آنها باید توسط چشم‌پزشک صورت پذیرد.

انواع قطره‌هاى اشك مصنوعى بدون مواد نگهدارنده نیز موجود می‌باشد که بیمار می¬تواند آزادانه از آنها استفاده نماید. اين قطره‌ها بیشتر براى بيمارانى كه مواد نگهدارنده موجود در قطره‌ها را تحمل نمى‌كنند، مورد استفاده قرار می‌گیرند.

خشكى چشم ممکن است با بلفاريت همراه باشد، شستشوى لبه پلك‌ها و كمپرس گرم به روشى كه در درمان بلفاريت توضيح داده شده باعث باز شدن دهانه مجراى غدد ميبومين و تحريك ترشح آنها مى‌شود و استمرار این کار باعث درمان بلفاريت و كاهش علائم خشكى چشم مى‌شود.

بستن پونکتوم‌ها

پونكتوم‌ها دهانه خروجی مجارى اشك از سطح چشم به بينى می‌باشند (به همين دليل گريه کردن باعث آبريزش از بينى مى‌شود). بستن پونكتوم‌ها به صورت موقت توسط پلاك و يا بستن دائمى آنها با كمك حرارت به دوام بيشتر اشك در سطح چشم كمك مى‌كند.

افزايش رطوبت محيط زندگى به بهبود علائم خشكى كمك مى‌كند. استفاده از دستگاه بخور و یا حتی قرار دادن قابلمه آب بر روى شوفاژ يا بخارى در فصل زمستان باعث افزايش رطوبت محیط و بهبود علائم مى‌شود. استفاده از عينك هاى بزرگ با فريم ضخيم و كناره‌هاى بسته نيز به حفظ رطوبت سطح چشم كمك می‌نماید (تصویر 7).

اجتناب از قرار گرفتن در محيط‌هاى خشك و پر باد، عدم استفاده از سشوار و ترك سيگار نيز بسیار كمك كننده است. مصرف رژيم‌هاى سرشار از امگا-٣ مثل ماهى سالمون و ساردين ممكن است مفيد باشد.

در بیماران مبتلا به خشکی چشم، مطالعه طولانی، کار با کامپیوتر یا هر فعالیت مداوم چشمی آزار دهنده و خسته کننده است. در این موارد توصیه می‎شود فرد زیاد پلک بزند، هر20 دقیقه چشمانش را برای 20 ثانیه ببندد و کتاب یا صفحه کامپیوتر را پایین‌تر از سطح چشم نگاه دارد (تصویر 8).

كمبود ويتامين D از علل خشكى چشم در كودكان دچار سوء تغذيه در كشورهاى در حال توسعه است. البته استفاده از پماد ويتامين D چشمى به غير از موارد نادر خشكى چشم در زمينه بيمارى استيون جانسون و پمفيگوئيد، مفيد نمى‌باشد.